آیه
وَفِى أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّآئِلِ وَ الْمَحْرُومِ
ترجمه
و در اموالشان، براى سائل و محروم حقى بود.
نکته‌ها
«یهجعون» از «هجوع» به معناى خواب شبانه است.
آیه 17 دو گونه معنا مى شود: یكى آنكه متّقین، بیشتر شب را بیدارند و اندكى از آن را مى خوابند، دیگر آنكه متّقین، بیشتر شب ها به عبادت برمى خیزند و كم است شب هایى كه آنها تماماً در خواب باشند و براى عبادت برنخیزند. چنانكه در روایتى از امام صادق علیه السلام درباره «كانوا قلیلاً من الّیل ما یهجعون» پرسیدند، فرمود: شب هاى كمى اتّفاق مى افتد كه آنان بخوابند و در آن قیامى (براى عبادت) نداشته باشند.(12)
امام صادق علیه السلام فرمود: برترین زمان براى دعا، وقت سحر است. چون خداوند فرموده است: «و بالاسحار هم یستغفرون»(13)
امام صادق علیه السلام درباره «و بالاسحار هم یستغفرون» فرمود: مراد، هفتاد مرتبه استغفار كردن در نماز وِتر نماز شب است.(14)
امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرمودند: مراد از محروم در آیه، كسى است كه مشكل عقلى ندارد ولى رزق او توسعه نیافته است. «لیس بعقله بأس و لم یبسط له فى الرزق»(15)
گویا این حدیث، پاسخ كسانى است كه گمان مى كنند رزق وسیع آنان به خاطر علم و تدبیر و زرنگى و تخصص و عقلشان است، لذا امام فرمود: افراد عاقلى هستند كه على رغم تلاش و كوشش، باز هم چرخ زندگى آنان نمى چرخد.
12) كافى، ج 3، ص 446.
13) مستدرك، ج 5، ص 200.
14) تهذیب، ج 2، ص 130.
15) كافى، ج 3، ص 500.
پیام‌ها
1- براى هدایت و ارشاد مردم، باید عنصر تشویق و تهدید بهم پیوسته باشد. «ذوقوا فتنتكم… انّ المتقین فى جنّات…»
2- براى تقوا پیشگان، نه یك باغ و چشمه، كه باغ ها و چشمه هاى با عظمتى است. «جناتٍ و عیونٍ» (تنوین نشانه عظمت است)
3- چشم پوشى از لذّت هاى فانى و زودگذر، كامیابى دائمى را به همراه دارد. «انّ المتقین فى جنّات… آخذین…»
4- علاوه بر چشمه ها و باغ ها، بهشتیان هر لحظه از طرف پروردگار، نعمت تازه اى دریافت مى كنند. «آخذین ما آتاهم ربّهم»
5 – آنچه به بهشتیان عطا مى شود، در شأن ربوبیّتِ خداوند است. «آتاهم ربّهم»
6- عطاهاى بهشتى را، ذات مقدّس خداوند به متّقین مى دهد. «آتاهم ربّهم» (نظیر آیه 21 سوره انسان كه مى فرماید: «سقاهم ربّهم» خدا آنان را سیراب مى كند.)
7- آن كس كه در این دنیا رنج نبرد، به گنج جاودان آخرت نخواهد رسید. «انهم كانوا قبل ذلك محسنین» آرى برداشت آخرت نتیجه كشت دنیوى است.
8 – لازمه ى تقوا، احسان و نیكوكارى است. «المتّقین… محسنین»
9- پاداش الهى، با عملكرد انسان همگون است. پاداش نیكى به دیگران در امروز سبب دریافت نیكى در فرداست. «آخذین… محسنین»
10- نیكوكارى باید سیره دائمى انسان باشد. «كانوا… محسنین»
11- شب زنده دارى، از نشانه هاى متقین است. «قلیلاً من الّیل ما یهجعون»
12- نماز و نیایش در شب و استغفار در سحر، كار دائمى متقین است. «یهجعون، یستغفرون» (فعل مضارع نشانه تداوم و استمرار است)
13- همه انسان ها حتّى متقین در معرض لغزش هستند و به استغفار نیاز دارند. «المتقین… هم یستغفرون» (آمدن كلمه «هُم» یعنى اهل تقوا با داشتن تقوا باز هم دائماً استغفار مى كنند.)
14- در تهجّد و سحرخیزى، از میان تمام اذكار و دعاها، استغفار جایگاه ویژه اى دارد. «و بالاسحار هم یستغفرون»
15- استغفار در سحر، اوج عبادت است. «و بالاسحار هم یستغفرون»
16- اسلام مكتب جامعى است و عبادت در شب را با خدمت به محرومان در كنار هم قرار داده است. «و بالاسحار هم یستغفرون و فى اموالهم…»
17- گروهى از مردم، محروم اند امّا سؤال نمى كنند، باید به آنان نیز توجّه شود. «للسائل والمحروم»
18- كمكى كه به سائل و محروم مى كنید، حق خودشان را مى دهید، زیرا خداوند در اموال مردم حقى براى آنان قرار داده است، پس بر آنان منّت نگذارید. «حق للسائل و المحروم»
19 نباید منتظر ماند تا محرومان سؤال خود را مطرح كنند و بعد ما اقدام كنیم، باید آبرو و حرمت افراد حفظ شود. «و فى اموالهم حق… المحروم»
20- لازمه ى تقوا، فقر و نادارى نیست و مى توان متّقى ثروتمند بود. زیرا قرآن مى فرماید: در اموال آنان، حقّى براى محرومان است. پس آنان باید به قدرى درآمد و ثروت داشته باشند كه علاوه بر تأمین نیازهاى زندگى خود، به دیگران نیز كمك كنند. «المتقین… فى اموالهم حق للسّائل و المحروم»
